Гайшә Рахманкулова – акварель остасы

Сәнгать тарихында уникаль сәхифәсе яки беренче юл салучы булган исемнәр бар. Татарстан сәнгатендә шундый рәссам – беренче татар профессиональ хатын-кыз рәссамы –  Гайшә Габдрахман кызы Рахманкулова.

Гайшә Рахманкулова. Казан, 1939 г.

Чыганак: https://dzen.ru/a/ZF3ZOEej8SbfcLtQ

Гайшә Габдрахман кызы Рахманкулова 1913 елның 3 декабрендә Уфа губернасы Уфа өязенең Кырмыскалы авылында туган. 1924 елда аларның гаиләсе Уфага, ә 1931 елда Казанга күченеп килә. 1936 елда Г.Рахманкулова Казан сәнгать училищесына укырга керә, 1941 елда тәмамлый. Аның иҗат эшчәнлеге Бөек Ватан сугышы елларында башлана. 1942 елда ул Татарстан АССРның рәссамнар берлегенә әгъза итеп кабул ителә.

1942 елдан Гайшә Рахманкулова Татар сәнгать фондында (1953 елга кадәр – «Татхудожник» дип атала) эшли. Ул күп жанрларда әсәрләр иҗат итә. Рахманкулова иҗатында ике этап билгеләнә. Сугыштан соңгы чордан алып 1960 нчы еллар башына кадәр ул станлы  нәкышь жанрларында актив эшли: портрет («Ана портреты», 1946; «ТАССРның халык артисткасы Г.Кайбицкая Алтынчәч ролендә», 1947), көнкүреш («Яшь натуралистлар», 1950; «Студентлар», 1952), пейзаж («Ташу», 1953; «Ленин бакчасында», 1954; «Шәһәрдә яз», 1954), натюрморт («Пионнар», 1955).

Рәссам иҗатының икенче яртысын колачлаган этап акварель белән бәйле. Бу материалда останың чын рәсем сәнгате, аның бөтен тормыш юлы һәм иҗади позициясе чагылыш тапкан.

1960 нчы елларда рәссам акварель иҗаты белән мавыгып китә. Аның иҗат җимешләренең «Акварель» стихиясе 1961 елда Казан сәнгать музеенда үткәрелгән эстон һәм латыш акварелистлары күргәзмәсе тәэсиреннән башлана: «Мин бу күргәзмәгә тулысынча буйсындым... Мин бөтенләй нульдән башладым... Бу күргәзмәдән мин кайбер нәрсәләрне аңладым, өйдә акварель белән ясарга тырышып карадым. Эш барышында хатның башка формалары ачыла, ә соңрак – акварельнең зур мөмкинлекләре ачыла».

Акрынлап Г.Рахманкулованың акварель белән ясалган рәсемнәренең темасы һәм жанр диапазоны киңәя.

1962 елда, татар рәссамнары төркеме белән Европа буйлап сәяхәт иткәндә, Г.Рахманкулова акварель белән Греция, Төркия, Италия, Франция, Англия, Дания, Урта диңгез, Атлантик океан күренешләрен чагылдырган алтмыштан артык этюдлар иҗат итә. Соңрак аның  Идел буйлап йөзгәндәге һәм Төньяк Кавказга сәяхәтләрен яктырткан акварель серияләре барлыкка килә.

1960-1970 елларда аның иҗатында үзәк урынны Казан күренешләрен яктырткан рәсемнәре алып тора. Алар арасында шәһәрнең элекке заман архитектура һәйкәлләре һәм яңа кварталлары, зур шәһәрдәге кайнап торган тормыш; матур татар йорты интерьерлары; халык иҗаты предметлары һәм бигрәк тә рәссамның яраткан чәчәкләре.

1980 елларда Г.Рахманкулова портрет жанрында Казан һәм гастрольләрдә йөрүче театрлар артистлары образлары цикллары иҗат итә. Аның портретлар галереясендә – язучылар, шагыйрьләр, композиторлар, сәнгать белгечләре, рәссамнар; авыл типажлары («Кырлай» сериясе), КамАЗ төзүчеләре, нефтьчеләр. Үз талантының барлык кырларында мастер әйберләрнең асылына, аларның гармониясенә төшенергә омтыла. Ул табигатьне да, кешеләрне дә нечкә һәм үткен хис итә.

Гайшә Рахманкулова республика (1944 елдан) һәм зональ («Большая Волга»), бөтенроссия һәм 1976 елга кадәр, акварель остасы буларак, Мәскәүдә Бөтенсоюз акварель күргәзмәләрендә (1972, 1975) Татарстаннан бердәнбер вәкил буларак катнаша. Казанда күп тапкырлар рәссамның шәхси күргәзмәләре үткәрелгән. Ул 85 күргәзмәдә катнашкан!

1974 елда Г.А.Рахманкуловага ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе, 1984 елда ТАССРның халык рәссамы дигән мактаулы исемнәр бирелә.

Гайшә Рахманкулова 1991 елның 3 маенда вафат була.

 Китапханә фондында Гайшә Рахманкулованың тормышын һәм иҗатын яктырткан альбомнар һәм китаплар саклана. 2013 елда дөнья күргән иллюстрацияләр альбомында рәссамның иң яхшы картиналарының репродукцияләре тупланган. Бу альбомның авторы һәм төзүчесе рәссамның кызы – Алледия Рахманкулова. Альбомда Гайшә Рахманкулованың шәхси күргәзмәләре бәяләмәләре, гаилә альбомы фотолары, рәссамның истәлекләре, шәхси көндәлегеннән өзекләр бар.

Гайша Рахманкулова: [альбом] / [авт.-сост. А.Д.Рахманкулова]. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2013. – 186 с: цв. ил.

Гайша Рахманкулованың бу альбомында соңгы әсәрләренең берсе –«Ана портреты»н (1991) да игътибарсыз калдырырга ярамый.

Гайша Рахманкулова: альбом / под ред. А.Д. Рахманкуловой. – Казан, 2013. – Б. 48

2014 нче елда Гайшә Рахманкулованың иҗат мирасы каталогы нәшер ителде. Каталог рәссамның тууына 100 ел тулуга багышланган. Каталогта Татарстан Республикасы Дәүләт сынлы сәнгать музеенда сакланган әсәрләр һәм рәссам гаиләсе тупланмасыннан аерым бер хезмәтләр беренче мәртәбә басыла. Каталог рәссамның тормышы һәм иҗаты хакында белешмә материал белән тулыландырылган.

Гайша Рахманкулова. К 100-летию со дня рождения: каталог выставки (май 2014) / М-во культуры РТ, Гос. музей изобраз. искусств РТ; Нац. худож. галерея «Хазинэ»; [сост.: С.Е. Новикова, А.К. Сираиева, Д.Д. Хисамова; науч. ред. Д.Д. Хисамова]. – Казань: Заман, 2014. –  63 с.: цв. ил. – (Женщина в искусстве).

2021 елда рәссамның кызы Алледия Денисовна Рахманкулова әнисенең иҗади мирасын Татарстан Республикасы Дәүләт сынлы сәнгать музеенә бүләк итә. Бу мирас 2022 елда Гайшә Рахманкулова әсәрләренең тулы җыелмасы – альбом-каталогына туплап чыгарылган. Затлы альбомга кереш сүзне һәм рәссамның иҗатына багышланган текстны Татарстан Республикасы Дәүләт сынлы сәнгать музее директоры Розалия Нургалиева язган. Каталогта рәссамнең музей коллекциясендә сакланган рәсем һәм график эшләренең чагыштырмача тулы исемлеге бирелгәнн.

Искусство на кончике кисти. Живопись и акварель Гайши Рахманкуловой: альбом-каталог / Министерство культуры Республики Татарстан, Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан; сост.: С.Е.Новикова, А.А.Гатина, Н.В. Архиреева. – Казань: Издательство Сергея Бузукина, 2022. – 227 с.: ил., портр.

[Рәссамның кызы] // Гайша Рахманкулова: альбом / под ред. А.Д.Рахманкуловой. – Казан, 2013. – Б. 26.

Гыймаев З.Ф. Г.Г Рахманкулова портреты: каталог выставки (май 2014).  – Казан, 2014. –  Б. 63. – Тышл. биттә

Укырга тәкъдим итәбез:

• Рахманкулова Г. Иҗат шатлыгы: истәлекләр // Казан. – 1997. – № 12. – Б. 66-86.
• Гайшә Рахманкулова көндәлекләреннән // Казан. – 1997. – № 10–11. – Б. 193.
• Гыймаев З. Татар Врубеле // Казан. – 1997. – № 10–11. – Б. 190.
• Сафиуллин Ә. Беренче иде ул...  // Ватаным Татарстан. – 2004. – 16 гыйнв.
• Миңлебаев К. Илаһи гүзәллек // Сөембикә. – 1994. – № 1. – Б. 34.
• Фәизова Р. Ханымнардан ул беренче булды // Шәһри Казан. – 2014. – 3 июнь.
• Скворцов С. Гайшә Рахманкулова. Вакыт белмәс сәнгать // Идел. – 2014. – № 9. – Б.70-71.
• Хисамова Д. Гайшә Рахманколыйның иҗат бакчасы // Мәдәни җомга.  – 2013. – 6 дек. – Б.12.